In IJmuiden, op een eiland midden in het Noordzeekanaal, ligt een fort. Het is een belangrijk onderdeel van onze militaire geschiedenis. En het staat bol van bouwkundige innovaties. We nemen een kijkje.

Terwijl de ovens van Tata Steel hun rook ver boven de duinen uitblazen, komt de ferry uit Newcastle de haven van IJmuiden binnenvaren. Op de kades is overal bedrijvigheid. Midden in al die drukte ligt Forteiland IJmuiden, als een baken van rust. Althans, zo lijkt het. Maar in het fort zijn allerlei mensen aan het werk. Dit bijzondere erfgoed wordt namelijk gebruikt voor bedrijfsuitjes, verjaardagen, diners en nog meer. En tussen maart en november zijn bezoekers welkom om te komen kijken. Dan organiseert Vereniging Forteiland IJmuiden een historische rondleiding met gidsen.

585 meter

Het fort is gebouwd tussen 1881 en 1888, als onderdeel van de Stelling van Amsterdam: een ring van 46 forten om de hoofdstad heen, als verdediging. Het fort van IJmuiden ligt eigenlijk net buiten die ring. Dat is met opzet zo gedaan. Vanuit het fort konden het Noordzeekanaal en de sluizen bij IJmuiden goed worden bewaakt. Anders zou de vijand zo naar het centrum van Amsterdam kunnen varen. “Of de sluizen kunnen opblazen en Amsterdam onder water zetten”, vertelt Daan van der Does. Hij is een van de vrijwilligers van Vereniging Forteiland IJmuiden. Al acht jaar geeft hij regelmatig rondleidingen door het fort. “Het is het grootste fort van de Stelling van Amsterdam. Het is drie verdiepingen hoog en heeft een ­ondergronds gangenstelsel van 585 meter.”

Brikkenbeton

Het fort was volledig zelfvoor­zienend. Er was een keuken, een bakkerij, twee ziekenzalen, een gevangenis en natuurlijk veel ruimte voor de 275 manschappen die nodig waren om het fort draaiende te houden. Tussen de ruimtes lopen lange, smalle gangen. “Maar kijk”, zegt Daan. “Deze gang is een stukje breder. In de lokalen hier werd de proviand bewaard. Die kwam op karretjes het fort in. Dankzij die brede gang konden ze de karretjes gemakkelijk keren.”

Aan de zeekant van het fort stonden vijf zware kanonnen opgesteld. “Die hadden een bereik van maar liefst acht kilometer”, vertelt Daan. Aan de landzijde stonden twee lichtere kanonnen. De bouw van het fort was een enorme klus, onder andere omdat er in die tijd nog geen beton was zoals we dat nu kennen. “De staande wanden zijn gemetseld. De gewelven zijn gemaakt van zogenaamd brikkenbeton, een mengsel van baksteen en specie, met boven de kanonnen stalen koepels, zodat ze goed beschermd waren tegen granaatinslagen.”

“We restaureren wat we kunnen, zodat dit deel van onze geschiedenis behouden blijft.”

Daan van der Does

Geheim recept

Met die stalen koepels is iets bijzonders aan de hand, vertelt Daan. “Het was toen het sterkste staal ter wereld. Dat komt doordat het een mengeling is van wit en grijs gietijzer. Dankzij een geheim productieproces werd die combinatie nog sterker. Het is in testen vergeleken met staal van concurrenten, door op het staal te schieten. Staal van concurrenten begon na twintig salvo’s te scheuren of het deukte in. Dit staal niet. Bij 288 salvo’s zijn ze maar gestopt.”

Het geheime recept en het productieproces zijn bedacht door de Duitse ingenieur Hermann Gruson. De koepel werd geproduceerd in zijn gieterij. Het bestaat uit zeven losse elementen, die op sommige plekken wel een meter dik zijn. Samen met de stalen pilaren wegen ze maar liefst 1.700 ton. “De koepel is in Duitsland in elkaar gezet en getest, zodat ze zeker wisten dat het in elkaar paste. Vervolgens is het gedemonteerd en naar IJmuiden getransporteerd.”

Werelderfgoed

Ook boven de twee kleinere kanonnen zat dus een plafond van Gruson-staal. Maar wie daar nu omhoogkijkt, de koepel in, ziet hout. “In de Tweede Wereldoorlog is het fort bezet door de Duitsers. Die hebben veel staal uit het fort gehaald en meegenomen naar Duitsland, als grondstof voor wapens. Dus de kanonnen, de koepel boven de kleine kanonnen: het is allemaal weg.”

Gelukkig is er ook nog heel veel wél te zien. Natuurlijk de ruimte waar de kanonnen hebben gestaan, maar ook de ziekenzalen, de ruimtes van de officieren en de lokalen waar de munitie werd bereid. Het fort is in goede conditie. Daan: “We restaureren wat we kunnen, zodat dit deel van onze geschiedenis behouden blijft. Het fort staat niet voor niets sinds 1996 op de werelderfgoedlijst van de Unesco.” ●

Foto's: Forteiland IJmuiden